Szczepienia ochronne, zwłaszcza w ostatnim czasie, są bardzo kontrowersyjnym tematem. Narosło wiele mitów wokół ich działania, sposobu produkcji, czy też wpływu na zdrowie człowieka. Każdy, kto chciałby zaszczepić siebie lub swoje dziecko, chce mieć pewność co do skutków, jakie niesie za sobą taka procedura. Jest to jak najbardziej prawidłowy odruch wynikający z troski o to, co w życiu jest najważniejsze. Aby móc podejmować świadome, korzystne decyzje potrzebujemy jednak rzetelnej wiedzy. W tak ważnych kwestiach nie ma miejsca na czerpanie wiedzy z portali społecznościowych, niesprawdzonych stron internetowych, czy plotkach zasłyszanych od osób niezwiązanych profesjonalnie z tym tematem. Oto garść informacji, które pomogą rozwiać większość wątpliwości.
Czym jest szczepionka i jak działa?
Szczepionka jest preparatem biologicznego pochodzenia, stworzonym do kontrolowanego stymulowania naszego układu odpornościowego. Zawiera w swoim składzie cząstki drobnoustrojów, przeciwko którym ma nas chronić, tzw. antygeny. Po wykonaniu iniekcji szczepionki, specjalne komórki odpornościowe płyną na spotkanie tych cząstek. Po takim kontakcie informacja o budowie antygenu jest roznoszona po narządach produkujących i szkolących komórki układu odpornościowego, które można przyrównać do żołnierzy. Armia przechodzi trening, po którym potrafi rozpoznawać dany antygen i w reakcji pomnażać swoje szeregi. Jeśli w przyszłości do ustroju wniknie drobnoustrój, przeciwko któremu zostaliśmy zaszczepieni, odpowiedź obronna jest natychmiastowa. Choroba najczęściej nie rozwija się lub jej przebieg jest łagodny. Tego typu pamięć immunologiczna może trwać różnie długo, co zależy od konkretnego drobnoustroju, np. szczepienie przeciwko WZW A chroni do końca życia, natomiast dur brzuszny należy doszczepiać co 3 lata u osób podróżujących do krajów występowania tej choroby.
Kalendarz szczepień
Każdy słyszał o istnieniu kalendarza szczepień ochronnych, natomiast rodzice małych dzieci doświadczyli ciemnej strony jego wprowadzania. Częste wizyty w przychodni, trudny wybór pośród wielu dostępnych preparatów i płacz szczepionego dziecka są nieodłącznym elementem tych procedur. Efekt ma być jeden – uchronienie pacjenta przed zachorowaniem na chorobę zakaźną, która jest groźna dla życia lub zdrowia oraz może pozostawić po sobie trwałe ślady (np. blizny na skórze, czy uszkodzenia płuc/mózgu). W jaki sposób powstaje schemat szczepień i dlaczego jest ich tak wiele w pierwszych latach życia małego człowieka?
Należy zacząć od tego, że każdy kraj przygotowuje własny kalendarz szczepień ochronnych. Jest to oczywiste, ponieważ jako różne populacje chorujemy z różną częstością na choroby zakaźne i przebywając na terytorium danego kraju podlegamy jego procedurom. Szczepienia są dobierane zatem tak, aby jak najwcześniej chronić obywatela przed zachorowaniem na chorobę zakaźną realnie występującą w populacji. Z tego powodu zaczynamy już u noworodków od szczepienia przeciwko gruźlicy oraz WZW B (potocznie nazywane żółtaczką). Układ odpornościowy tak małych dzieci jest niekompetentny, będzie poznawał nowe antygeny przez całe swoje życie. Ponadto uczy się wolniej, niż układ odpornościowy osoby dorosłej. Z tego powodu dawki szczepionek są powtarzane w szczegółowo określonych schematach. To jak nauka w szkole – dostosowujemy wiedzę do możliwości dziecka w danym wieku i wielokrotnie powtarzamy informacje. Odległości czasowe między dawkami nie są przypadkowe, wynikają z badań firmy produkującej preparat oraz wielu lat obserwacji. Oprócz szczepień obowiązkowych, które są finansowane z budżetu państwa, istnieją także zalecane. Decyzję o ich podaniu podejmuje rodzic dziecka, w przypadku dorosłego – sam pacjent. I tu przykładowo szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM) jest szczególnie polecane dla pracowników lasu, osób żyjących na terenach częstego występowania tej choroby oraz dzieci jeżdżących na kolonie w takie tereny. W ostatnich latach, ze względu na łagodne zimy, sezon kleszczowy trwa cały rok, a przypadki zachorowania dotyczą większości obszaru naszego kraju.
Rodzaje drobnoustrojów zawartych w szczepionkach
Najprostszy podział szczepionek dotyczy rodzaju drobnoustroju zawartego w produkcie. Wyróżniamy szczepionki bakteryjne (np. gruźlica) i wirusowe (np. odra, świnka, różyczka).
Drobnoustrój użyty do produkcji szczepionki może być żywy atenuowany, czyli pozbawiony zjadliwości. U osób o osłabionej odporności może on jednak wywołać zakażenie, zwykle o łagodnym przebiegu, dlatego nie szczepi się tymi preparatami kobiet ciężarnych, osób z niedoborem odporności oraz w immunosupresji. W praktyce, przestrzegając powyższych zasad, działania niepożądane są rzadkie, a ochrona przed chorobą bardzo skuteczna. Przykładem wykorzystania atenuowanych wirusów jest szczepionka przeciw ospie wietrznej, odrze, śwince, różyczce (MMR), rotawirusom. Na polskim rynku jest dostępna tylko jedna żywa szczepionka bakteryjna – przeciw gruźlicy.
Szczepionkami zawierającymi inaktywowane (zabite) patogeny są produkty przeciwko KZM, polio, WZW, wściekliźnie – wirusowe oraz pełnokomórkowy dur oraz krztusiec – bakteryjne. Zabity przy pomocy temperatury lub formaldehydu mikroorganizm nie może się namnażać, dzięki czemu jest bezpieczniejszy niż żywy atenuowany, jednak również mniej immunogenny, czyli wytwarzana jest nieco słabsza odpowiedź odpornościowa gospodarza.
Wykorzystuje się również fragmenty patogennych organizmów, czyli oczyszczone antygeny. Tak powstają nowoczesne preparaty, gdyż cechuje je największe bezpieczeństwo. Jego ceną jest jednak mniejsza immunogenność, niż ta osiągana przy użyciu leków pełnokomórkowych. Antygeny zawarte w szczepionce mogą być bardzo różnorodne. W szczepionkach przeciwko grypie możemy znaleźć rozszczepione wirusy, bądź oczyszczone antygeny powierzchniowe. Anatoksyny to szczepionki zawierające toksyny bakteryjne, jednak dzięki zastosowaniu metod inżynierii genetycznej są one nieszkodliwe. Przykładem są anatoksyny tężcowa oraz błonicza. Antygen wirusa HBV, wykorzystywany do produkcji szczepionki przeciw WZW B, jest wytwarzany przez specjalny gatunek drożdży. Ta rekombinowana szczepionka wyparła starą wersję produkowaną z osocza ozdrowieńców, ponieważ ma znacznie lepszy profil bezpieczeństwa i powtarzalną jakość. Innym rodzajem antygenu są wielocukry pozyskiwane z otoczki bakteryjnej (np. pneumokoków, meningokoków), które muszą być koniugowane z białkiem, aby wywoływać odpowiedź organizmu na porządanym poziomie.
Aspekty techniczne
Bezwzględnie wymagane w przypadku szczepionek jest przestrzeganie warunków przechowywania, określonych przez producenta. Zwykle jest to temperatura lodówki, a na czas transportu, nieprzekraczający godziny, wkładamy lek do torby termoizolacyjnej. Pamiętajmy, że po wyjściu z apteki udajemy się jak najszybciej do domu lub przychodni, nie zatrzymując się po drodze na zakupy. Tylko wtedy mamy pewność, że lek zadziała jak należy.
Szczepionki mogą być podawane w różne części ciała. U dorosłych jest to najczęściej ramię, u niemowląt boczna powierzchnia uda. Znakomitą większość preparatów podaje się domięśniowo, ale mamy również takie, które deponuje się podskórnie ( ospa wietrzna) oraz donosowo (nowa szczepionka na grypę). Na rynku dostępne są również tzw. szczepionki doustne. Są to odpowiednio przygotowane fragmenty bakterii, do uodparniania osób szczególnie często chorujących na anginę paciorkowcową, czy zapalenie pęcherza moczowego.
Najprostszym źródłem wiedzy o każdym preparacie leczniczym jest ulotka leku. Producent ma obowiązek zawrzeć w niej konkretne informacje wynikające z przeprowadzonych badań oraz aktualizować je. Dokonuje się to na podstawie doniesień o wystąpieniu działań niepożądanych od personelu medycznego i pacjentów. Jeśli istnieje taka możliwość, to informacji można zasięgnąć u lekarzy i farmaceutów, jednak warto wybierać osoby, które na co dzień zajmują się tematyką szczepień, gdyż ich wiedza jest najbardziej aktualna. W internecie natomiast rzetelną wiedzę uzyskamy z medycznych baz danych. Każda z tych metod gwarantuje nam, że podejmowane decyzje odnośnie szczepień ochronnych będą świadome i oparte na naukowych faktach.